Kisiel Adam Świętołdycz z Brusiłowa h. własnego (1600–1653), wojewoda kijowski. Pochodził ze znanego magnackiego rodu rusińskiego, osiadłego od wieków na Wołyniu. O rodzie tym posiadamy niewątpliwe dane dokumentowe począwszy od XV w., chociaż tradycja każe szukać jego początków w czasach Chrobrego. K. urodził się w r. 1600, był synem Hrehorego Gniewoszowicza, podsędka włodzimierskiego, i Teresy z Iwanickich. Niektórzy historycy podają błędne daty urodzin K-a (np. 1585). Poprawną datę odczytujemy z napisu nagrobkowego w cerkwi w Niskieniczach, który głosi, że K. zmarł «AD 1653 Mensis Mai tertia die aetatis 53». Wykształcenie otrzymał w Akademii Zamojskiej. W l. 1617–20 służył pod hetmanem Stanisławem Żółkiewskim, biorąc udział w wyprawach buszskiej, orynińskiej i cecorskiej, a także w wyprawie królewicza Władysława na Moskwę. W r. 1621 walczył pod Chocimem. Jako podkomendny hetmana Stanisława Koniecpolskiego brał udział na czele własnej chorągwi w «pruskiej ekspedycji», podczas której odznaczył się specjalnie w walkach pod Gniewem (wrzesień 1626). Równolegle z wojskową przebiegała kariera cywilna K-a. W r. 1622 był on posłem królewskim na sejmik łucki, w r. 1628 widzimy go w takim samym charakterze na sejmiku żytomierskim. W r. n. był posłem króla Zygmunta na synod prawosławny w Kijowie. Dn. 4 IX 1630 r. szlachta na sejmiku łuckim obrała go swym posłem na sejm warszawski. Umacniała się również pozycja K-a na dworze. Przejawiło się to w licznych nadaniach, których Zygmunt III mu nie skąpił. I tak np. w r. 1632, za wstawiennictwem podkanclerzego Tomasza Zamoyskiego, nadał król K-owi, podówczas rotmistrzowi królewskiemu, i jego żonie Anastazji z Boguszewiczów wieś Witków w woj. bełskim.
W czasie bezkrólewia po śmierci Zygmunta III K. należał do tych osób, u których królewicz Władysław szukał poparcia dla swej kandydatury na tron. Na sejm elekcyjny przybył K. jako poseł ziemi wołyńskiej. Wybrany został deputatem z koła rycerskiego do sądu kapturowego. W tym okresie zaszło ważne wydarzenie w życiu K-a, bowiem na Wielkanoc 1632 r. porzucił on unię i przyłączył się do Kościoła prawosławnego, stając się od tej pory gorliwym rzecznikiem jego interesów oraz w ogóle tolerancji religijnej. Na sejmie elekcyjnym w r. 1632 K. odegrał poważną rolę jako obrońca prawosławia, domagając się przyznania temu wyznaniu większych praw. Katolicy atakowali go ostro, zarzucając mu, że odstąpił od unii «dla wsi, którą mu nieunici puścili, żeby ich promowował». Oburzony takimi zarzutami K. sięgał nawet do szabli, budząc tym gniew i oburzenie katolików. Działalność jego w czasie bezkrólewia przyczyniła się w poważnym stopniu do oficjalnego uznania dyzunii przez nowego monarchę. Obrona interesów prawosławia podniosła ogromnie autorytet K-a na Ukrainie, stał się on «uznana głową Rusi». Biskup mścisławski, późniejszy prawosławny metropolita kijowski, Sylwester Kossow dedykował K-owi swą książkę „Paterikon albo żywoty świętych Pańskich” (1635). W r. 1643 papież Urban VIII skierował swoje brewe, wzywające Rusinów do jedności z Kościołem rzymskim, do dwóch najwybitniejszych przedstawicieli Rusi – metropolity Mohyły i K-a. W tym okresie został K. członkiem bractwa lwowskiego. Założył także trzy monastery – w Niskieniczach (męski) oraz w Maksucie i Mohylanach (żeńskie). Mohyła w testamencie naznaczył K-a jednym z opiekunów słynnej Akademii w Kijowie (1646). Wkrótce po elekcji Władysława IV na sejmie koronacyjnym w Krakowie (12 II 1633) otrzymał K. starostwo nossowskie w księstwie czernihowskim. Występować począł również jako dworzanin królewski. Władysław IV powierzył mu ważne i trudne zadanie przyjęcia z rąk unickiego bpa archimandrii żydaczowskiej i przekazanie jej prawosławnemu bpowi Aleksandrowi Puzynie.
W czasie wojny moskiewskiej K. z polecenia królewskiego strzegł granic Rzpltej na Siewierszczyźnie i Czernihowszczyźnie, mając do rozporządzenia jeden tylko pułk kozacki. Jednocześnie czynił wszelkie starania, żeby Kozacy zaporoscy królowi «na posiłek do Moskwy poszli». Obronę nadgranicznych zamków i miast prowadził K. w bardzo trudnych warunkach, a jego starania o uzyskanie posiłków od króla i hetmana Stanisława Koniecpolskiego spełzły na niczym wobec poważnej sytuacji wojennej, w jakiej znalazła się wówczas Rzplta. Z okresu obrony Siewierszczyzny i Czernihowszczyzny pochodzi Relatio przyjścia Ałłabiowa pod Czernichów i odejścia, której autorem był, wg wszelkiego prawdopodobieństwa, sam K., podówczas już podkomorzy czernihowski. Gdy sytuacja wojenna zmieniła się na korzyść Rzpltej, K. został wysłany na Zaporoże, gdzie, zaciągnąwszy ok. 20 tysięcy Kozaków na służbę królewską, połączył się z siłami woj. bracławskiego Łukasza Żółkiewskiego i ks. Jeremiego Wiśniowieckiego, po czym wespół z nimi, wg słów królewskich, «szedł na ziemię moskiewską, siły nieprzyjacielskie, które się na nas kupiły, rozproszył, putywlskie, brańskie, siewierskie, rylskie, kurskie, kromskie, kuraczowskie i bołchowskie włości ogniem i szablą znosił…». Za zasługi w wojnie moskiewskiej otrzymał K. nadania w Smoleńszczyźnie i Czernihowszczyźnie (m. in. Dziewica, Kopyś). W r. 1634 powołany został na jednego z komisarzy do przeprowadzenia rozgraniczenia z Moskwą; komisja jednak nie doszła do skutku. Konstytucją sejmu 1634 r. został K. mianowany komisarzem przy boku królewskim i hetmańskim na czas przewidywanej wojny z Turcją. Po zawarciu pokoju z Portą wysłano K-a jako jednego z głównych komisarzy do Kozaków zaporoskich, by powstrzymywać ich od napadów na Krym i wybrzeża tureckie (1634). Wg późniejszych słów królewskich, «poruczone sobie mając wojska zaporożskie, roztropnie i odważnie administrował». K. spodziewał się, że na pierwszym sejmie 1635 r. otrzyma województwo czernihowskie; ubiegł go jednak Marcin Kalinowski, K. musiał się zaś zadowolić jedynie godnością deputata na trybunał radomski.
Na okres działalności komisarskiej K-a przypadają na Ukrainie powstania kozackie (1635–7). Odegrał on w tych wydarzeniach ważną rolę, gdyż on to właśnie obiecywał w imieniu Rzpltej miłosierdzie Pawlukowi pod warunkiem złożenia broni przez powstańców. Mimo to Pawluk został stracony, co bardzo podważyło autorytet K-a wśród Kozaków i zmusiło go do porzucenia funkcji komisarskiej. Nie oznaczało to jednak bynajmniej końca kariery K-a. Na kolejnych sejmach za panowania Władysława K. jako poseł odgrywał rolę głównego obrońcy prawosławnych. Żywszą działalność jego obserwujemy na sejmach; pierwszym 1635 r., pierwszym 1637, 1638, 1639, wreszcie 1640 r. Walcząc w obronie swych współwyznawców, niejednokrotnie popadał w zatargi z innymi posłami, doprowadzony do ostateczności groził zerwaniem sejmu. Katolicy, którzy zarzucali mu, że utrudnia obrady, próbowali go czasem usunąć z izby, jak np. na sejmie r. 1639, kiedy chciano go pozbawić mandatu wobec tego, że wniesiono przeciw niemu pozew. Pozew ten jednak dotyczył błahej sprawy i K., usprawiedliwiwszy się, pozostał w izbie. Zostawszy potem senatorem, już rzadko zjawiał się w senacie czy też na sejmach drugiej połowy panowania Władysława. Dn. 1 XII 1639 r. nadał mu Władysław IV przywilej na kasztelanię czernihowską, wprowadzając go tym samym do senatu. W r. 1641 ponownie został komisarzem do spraw rozgraniczeń w województwach smoleńskim i czernihowskim. W r. 1646 dokumentem datowanym w Warszawie 5 II otrzymał tytuł kasztelana kijowskiego, w r. 1648, na krótko przed śmiercią Władysława IV, wojewody bracławskiego. W r. 1646 brał udział w wyprawie hetmana Mikołaja Potockiego przeciw Tatarom na Ukrainie. Najważniejszym wydarzeniem w publicznej działalności K-a w tym okresie była jego misja dyplomatyczna do Moskwy. Celem jej, wobec wyraźnego polepszenia się w tym czasie stosunków między Rzpltą a Moskwą, było zawarcie przymierza obronnego polsko-moskiewskiego przeciw Tatarom krymskim zagrażającym obu państwom. Sojusz taki stanowił część planów dyplomatycznych Władysława IV, związanych z zamierzoną przez niego wojną turecką. Wybór K-a, Rusina i gorliwego wyznawcy prawosławia na posła do Moskwy był ze strony króla trafnym posunięciem dyplomatycznym. Dn. 15 (25) IX 1647 r. zawarł K. z bojarami traktat przymierza o charakterze zdecydowanie defensywnym, nie przewidującym bezpośredniej akcji nawet w przypadku wypowiedzenia wojny przez chanat krymski jednemu z dwóch sygnatariuszy, a jedynie przeprowadzenie w takiej sytuacji konsultacji między obu monarchami.
Największą rolę przyszło odegrać K-owi w okresie powstania Bohdana Chmielnickiego. K. wciąż jeszcze miał silną pozycję na Ukrainie. Od samego początku powstania, dochowując całkowicie wierności Rzpltej, reprezentował kierunek ugodowy wobec Kozaczyzny. Był więc obok kanclerza Jerzego Ossolińskiego głową stronnictwa szukającego porozumienia z powstańcami. W czerwcu 1648 r., przebywając w Huszczy, rozpoczął K. pierwsze kroki mediacyjne między Rzpltą a Chmielnickim, wysyłając doń posłannika, który zawiózł obietnicę poparcia żądań Chmielnickiego w zamian za odprawienie Tatarów, zaprzestanie działań wojennych przeciw Polsce i złożenie deklaracji wierności wobec państwa polskiego. W tym samym czasie kanclerz Ossoliński zwrócił się oficjalnie do K-a (list z 7 VI 1648) z prośbą, aby wpłynął na Moskwę, by uderzyła na Krym, następnie by podjął wszelkie starania, aby powstrzymać Chmielnickiego od wojny z Rzpltą. K. pozostawał w tym czasie w stałym kontakcie z wojewodami moskiewskimi w sprawie współdziałania polsko-moskiewskiego przeciw wspólnemu niebezpieczeństwu kozacko-tatarskiemu. Działalność K-a w czerwcu 1648 r. przyniosła pozytywne rezultaty, doprowadziła bowiem do pierwszego zawieszenia broni i wysłania poselstwa kozackiego do Warszawy. Dzięki temu popularność K-a bardzo wzrosła w Rzpltej. Na sejmie konwokacyjnym 1648 r. K., współdziałając ściśle z Ossolińskim, prowadził z powodzeniem agitację na rzecz porozumienia z Kozakami; starał się przy tym przekonać senatorów, że Chmielnicki z rebelią chłopską nic wspólnego nie ma. Równocześnie K. deklarował się sam jako wróg antyfeudalnego powstania chłopskiego na Ukrainie, oświadczając na radzie senatu: «Jestem szlachcic polski, a przy tym senator … z rebelią kozacką żadnej społeczności nie trzymam, bo tam nie masz jednego szlachcica, wiarą jedną błahoczestywą szczycę się, ale rad bym dzisiaj, żeby wszystkich buntowników na pal wbito, a rebelię wyniszczono, spodziewając się z ukraińskich dóbr niemałych pożytków, z których teraz wypędzony jestem…». To credo polityczne K-a wskazuje w sposób jednoznaczny na istotne źródła jego rozbratu z powstaniem ukraińskim i wierności wobec Rzpltej.
Na tymże sejmie K. został wybrany jednym z 32 komisarzy wojskowych dodanych do pomocy trzem regimentarzom. W lipcu t. r. po otwarciu sejmu wystąpił K. jednakże ostro przeciw krzywdom, jakich Kozacy i osobiście Chmielnicki doznali od niektórych przedstawicieli Rzpltej. Wywołało to wrogą reakcję posłów, którzy zarzucili mu zdradę. Jednakże dzięki poparciu Ossolińskiego sprawa została zażegnana, a K., zreferowawszy stan spraw na odcinku kozackim, przedstawił izbie projekt porozumienia z powstańcami. Projekt ten stał się następnie podstawą instrukcji opracowanej (26 VII) dla komisarzy polskich, którzy udać się mieli do Kijowa na rokowania z Chmielnickim. Misji tej, na prośbę prymasa Macieja Łubieńskiego i Ossolińskiego, podjął się K. mimo wysuniętych uprzednio przeciw niemu zarzutów. Dodano mu jeszcze trzech innych komisarzy. Pierwsza misja poselska K-a skończyła się całkowitym niepowodzeniem. Komisarze w ogóle nie dotarli do Chmielnickiego, daremnie czekając w Czołhańskim Kamieniu na zaproszenie wodza kozackiego. Po pogromie piławieckim i po elekcji Jana Kazimierza (K. był jednym z tych, którzy podpisali pacta conventa nowego króla) wojewoda bracławski stał się przedmiotem specjalnie gwałtownych ataków ze strony zwolenników wojny z Kozakami, którzy wręcz zarzucali mu zdradę. K. nie zaprzestał jednak działalności politycznej. Poselstwo kozackie wysłane przez Chmielnickiego spod Zamościa żądało przysłania na rokowania komisarzy z K-em na czele. Zgodnie z tymi sugestiami Jan Kazimierz za aprobatą senatus consilii wyznaczył w grudniu 1648 r. wspomnianych komisarzy, na czele których stanął K. Dn. 19 II 1649 r. komisarze z K-em stanęli w Perejasławiu, gdzie rozpoczęły się ciężkie, pełne upokorzeń rokowania z Chmielnickim. W tej sytuacji, w obliczu wygórowanych żądań Chmielnickiego, któremu poselstwo przywiozło buławę zaporoską, nie mógł K. nic innego osiągnąć ponad rozejm do ruskich Zielonych Świątek (1 VI). Dn. 26 II K. i komisarze opuścili Perejasław. Komisja perejasławska była szczytowym momentem w działalności politycznej K-a w okresie powstania ukraińskiego. W czasie wyprawy zborowskiej brał K. udział w pertraktacjach Ossolińskiego z wezyrem krymskim Sefer Gasi agą. Z tego też tytułu był jednym z twórców ugody zborowskiej.
W r. 1649 otrzymał K. województwo kijowskie. Pozostał nadal w kontaktach z Chmielnickim, zapatrując się optymistycznie na dalszą współpracę polsko-kozacką. Jeszcze w czerwcu 1650 r. łudził Warszawę mirażem wspólnego frontu Rzpltej, Ukrainy i Krymu przeciw Moskwie. Utwierdzał go zresztą w tych mniemaniach hetman zaporoski. K. coraz realniej widział jednak rozwój sytuacji na tym newralgicznym odcinku polityki Rzptej. R. 1651 miał rozwiać ostatnie nadzieje. Po zwycięstwie beresteckim stanął K. jednakże znowu na starym stanowisku, że tylko negocjacje i ugodowa polityka może doprowadzić do pozytywnego rozwiązania problemu Ukrainy. Był jednym z komisarzy Rzpltej prowadzącym rokowania z Kozakami i w tym charakterze podpisał traktat w Białej Cerkwi (28 IX 1651). Gdy w czasie rokowań doszło do buntu czerni, K. o mało co nie stracił życia. Dn. 1 XI t. r. wjechał do Kijowa, obejmując ponownie urząd wojewody. Jednakże w r. n., na wieść o klęsce pod Batohem, ostrzeżony przez życzliwego sobie Kozaka, uciekł z Kijowa (4 VI), a wraz z nim wiele szlachty. Po ucieczce z Ukrainy udał się K. r. n. (1653) na sejm do Brześcia Litewskiego, gdzie 3 V życie zakończył. Pochowany w cerkwi w rodzinnym majątku Niskienicze koło Włodzimierza na Wołyniu. Potomstwa nie pozostawił.
K. był do czasów Chmielnickiego najwybitniejszym przedstawicielem społeczeństwa ruskiego w Rzpltej, szczerze i głęboko przywiązanym do Kościoła prawosławnego. K. nie tylko reprezentował ideę ugody i współpracy z Polską, lecz był tej ugody najwyższym rzecznikiem a zarazem symbolem. W jego decyzji opowiedzenia się przeciw powstaniu ukraińskiemu decydującą rolę odegrał czynnik klasowy. Podobne stanowisko na początku powstania zajęła większość szlachty ruskiej. Czując więź religijną i narodowościową łączącą go z powstańcami, poświęcił się K. bez reszty akcji mediacyjnej. Do obozu Chmielnickiego nie przeszedł jednak nigdy, mimo że powstanie bardzo rychło straciło swe radykalne ostrze społeczne i przekształciło się w ogólną walkę całego społeczeństwa ruskiego przeciw panowaniu polskiemu na Ukrainie. Pod koniec swego życia pozostał K. niemal zupełnie osamotniony, szlachta ruska w większości przeszła bowiem do obozu powstańczego. Kozacy nie dowierzali K-owi, zarzucając mu, iż jest odszczepieńcem, szlachta polska niejednokrotnie, zarówno na sejmach, jak i w licznych paszkwilach, dawała wyraz swej nienawiści ku niemu, uważając go za zdrajcę. K. wierzył jednak w swe posłannictwo i jeszcze na rok przed śmiercią pisał do króla (20 I 1652): «Lubo to zawsze o mnie suspecta fides była u wszystkiej Rzpltej i nie zowią mnie civem, ale proditorem patriae – cóż z tem czynić, kiedy tak każe humanum ratio? Inaczej nie godzi się». W słowach tych zawarty jest cały tragizm życia K-a, polityka, który świadomie stawiał na przegraną sprawę, będąc przekonany głęboko o jej słuszności, mimo iż wszyscy byli właściwie przeciw niemu. Polityka K-a zbankrutowała całkowicie i chociaż liczne jej elementy znajdujemy w działalności niektórych następców Chmielnickiego (np. Jana Wyhowskiego i Pawła Tetery), to jednakże zgodzić się musimy z historykiem ukraińskim (Lypynskyj), który pisał przed laty, że «typ K-a wymarł z nim razem do szczętu».
Portret K-a, pędzla nieznanego malarza z XVII w., rozpowszechniony w wielu publikacjach; Rzeźba nagrobkowa w cerkwi w Niskieniczach; – Enc. Org.; Enc. Org. (1898–1904); Enc. Wojsk.; Ukrains’ka Radjans’ka Enc., Kyiv 1961; Ukrains’ka Zahalna Enc.; Russkij biogr. slovar’; Boniecki; Niesiecki; Uruski; – Baranowski B., Organizacja wojska polskiego w latach trzydziestych i czterdziestych XVII wieku, W. 1957; tenże, Stosunki polsko-tatarskie w latach 1632–1648, Ł. 1949; Barsukov A. P., Rod’ Šeremetevych, S. Pet. 1882 III 262–4; B[artoszewicz] J., Adam Kisiel, „Przew. Nauk. i Liter.” (Lw.) 1874; Czapliński W., Dwa sejmy w roku 1652, W. 1955; Czermak W., Plany wojny tureckiej Władysława IV, Kr. 1895 s. 293–7; Gawroński Rawita F., Bohdan Chmielnicki, Lw. 1906–9 I 1–178, 215–6, 222 nn., II 2 passim; Golobuckij V. A., Zaporožskoe Kazačestvo, Kiev 1957; Hruševskyj, Istorija, VIII cz. 2–3, IX cz. 1–2; Kasymenko A. K., Rosijs’ko-ukrains’ky vzaemovidnosyny 1648 – počatku 1651, Kyiv 1955; Kersten A., Stefan Czarniecki 1599–1665, W. 1963; Kostomarov N. I., Bogdan Chmelnickij, Sobranie Sočinenij… kniga 4-aja, t. IX–XI, S. Pet. 1904; Kryp’jakevyč I. P., Bohdan Chmel’nyckyj, Kyiv 1954 s. 158–60, 169, 188, 322–3; Kubala L., Jerzy Ossoliński, Wyd. 2., W. 1924 oprócz indeksu st. 272, 286–7, 298, 345–6, 352, 448–9, 464–5, 467; tenże, Szkice historyczne, S. I i II. Wyd. 5., W. 1923; tenże, Wojna moskiewska r. 1654–1655, W. 1910 s. 29, 31; Kuliš P. A., Otpadenie Malorossii ot Polši (1340–1654), Moskva 1888–9 II–III; Lubomirski T. J., A. K. wojewoda kijowski, W. 1905; Lyzlov S. M., Pol’sko-russkie otnošenija v načalnyj period osvoboditelnoj vojny ukrainskogo naroda 1648–1654 gg., Kratkie soobščenija Instituta Slavjanovedenija AN SSSR, Moskva 1958–9 nr 24, 27; Nowickij A., K biografii Adama Kisielja, „Kievskaja Stadna” T. 14: 1886 s. 826–31; Pułaski K., Pierwsze lata publicznego zawodu A. K-a (1622–1635), Szkice i poszukiwania historyczne, Kr. 1887; Seredyka J., Stosunki ukraińsko-rosyjskie w r. 1648, Zesz. Nauk. Uniw. Wrocł. Historia, III, S. A nr 23, 1960 s. 162, 165–7, 170–4, 179, 181; Szajnocha K., Dwa lata dziejów naszych 1646, 1648, W. 1900, I 127, II 20, 46–7, 51, 73, 92, 99, 107, 114–8, 125, 128–9, 148, 150–5, 159, 163, 168–9, 182, 189, 212, 216–7, 218–40, 245–56, 262, 268, 278, 289, 380–4, 394–5, 398–404, 411–3, 419–25, 428–30, 433–6, 449–54, 464–7; Ševčenko F. P., Polityčni ta ekonomični zv’jazky Ukrainy z Rossieju v seredyni XVII st., Kyiv 1959 s. 138, 153, 156, 310, 312, 317–19, 328; Tomkiewicz W., Jeremi Wiśniowiecki, W. 1933; Wójcik Z., Dzikie Pola w ogniu, Wyd. 2., W. 1961 s. 117, 175, 177, 180, 185–6; Z dziejów Ukrainy, Red. V. Lypyns’kyj, Kr. 1912 s. 177–83, 541–3; – Akty Juž. i Zap. Ross., III 119–20, 128–9, 142, 147, 167–70, 180, 185, 189–90, 204; Akty Moskovskogo Gosudarstva, II 232–3; Arch. Jugo-zap. Ross., cz. III t. 1 s. 401–3; Chevalier P., Histoire de la guerre des Cosaques contre la Pologne…, Paris 1663; Dokumenty Bohdana Chmel’nyckoho. Uporjadnyky I. Krypjakevyč ta I. Butyč, Kyiv 1961; Dokumenty ob osvoboditel’noj vojne ukrainskogo naroda 1648–1654 gg., Kiev 1965; Jemiolowski M., Pamiętniki, Lw.1850; Jerlič J., Latopisec, W. 1853 I 93–5, 109–11, 127, 128, 139, 140, 144; Kochowski W., Annalium Poloniae ab obitu Vladislai IV, Climacter primus, Cracoviae 1683 s. 47–8, 107–13, 292–6, 364; Michałowski J., Księga pamiętnicza, Kr. 1864; Ojczyste spominki, Wyd. A. Grabowski, Kr. 1845 II 117–8; Oświęcim S., Dyaryusz 1643–1651, Kr. 1907, Script. Rer. Pol. XIX; Pamjatniki izdanye Kievskoju Komissieju, Kiev 1845 I 209–24, 261–3; Pamiętniki do panowania Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimierza, Wyd. K. W. Wójcicki, W. 1846 II 13–4, 49–56; Pastorius J., Bellum scythico-cosacicum, Dantisci 1652 s. 21–5, 69, 98, 106, 245, 248, 256; Rudawski W., Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai IV ad pacem oliviensem usque libri IX, Varsaviae et Lipsiae 1755; Samovydec, s. 17 i nn; Temberski, Roczniki; Vol. leg., III 361, 383, 395, 409; Vossoedinenie Ukrainy s Rossiej, Moskva 1954 I–III; Žerela do istorii Ukrainy-Rusy, Lviv 1911 XII; – AGAD: Metryka Kor. nr 180 f. 14v.–15v., 234v.–235r., nr 181, f. 171 r.–172v., nr 185, f. 221v.–222v., nr 189, f. 403–404, nr 190 f. 370v.–371v., Zbiór Branickich z Suchej, sygn. 30/43, 35, Arch. Radziwiłłów, dz. II, ks. 10, ks. 14, teka 9 nr 1244, 1245, 1246; Arch. Państw. w Kr.: Zbiory Rusieckich Misc. 1645–52, f. 155, rkp. 300 (29) s. 121, 122, 124, Arch. Pinoccich, Acta Publica, I; B. Czart.: nr 127 s. 835, nr 132 s. 113, nr 134 s. 134, nr 142, f. 47–9, 127, 132, 321, nr 143, f. 1, nr 144, f. 21, 559, 671, 741, 862, 866, 961, 1097, nr 145, f. 337, nr 163 s. 1149 nr 379 s. 163, nr 390 (diariusze sejmu 1639, 1637), nr 394 s. 3–18, nr 402 passim, nr 417, f. 68, 124, nr 964, f. 7–48, 128, nr 966, f. 151–68, 135, 144–5, nr 1651, f. 301–14, nr 1656, f. 153–4, nr 1657 f. 129, 291–5, 367, 462, 503–5; B. Jag.: rkp. 49 f. 42 i nn.; B. Kórn.: rkp. 342 s. 299; B. PAN w Kr.: rkp. 725 (Wiadomości o życiu i czynach A. K-a, podkomorzego czerniechowskiego, potem wojewody kijowskiego. Podług źródeł rękopiśmiennych podał K[azimierz] P[ułaski]); B. Uniw. Warsz.: rkp. 53 s. 265–6; B. Ossol.: rkp. nr 117 (Memoriale… S. A. Radziwiłła, tomus II, passim), nr 206 s. 72–81, 85–102, nr 224 s. 1108–10, nr 3564, nr 213/II s. 48–51; WAP w Gd.: Recesy Stanów Zach.-Pruskich, sygn. 300, 29, 129, f. 98, 110–36, sygn. 300, 29, 135, f. 390 i nn., 420; Centralnyj Gosudarstvennyj Archiv Drevnich Aktov Moskva: Fond Posol’skij Prikaz, Snošenija Rossii s Polšej, kniga 72, f. 842–99, kniga 77, f. 519–23, 848–83, g. 1649, delo 3, f. 70–5, 273–9, delo 7, f. 98–127, g. 1650, delo la, f. 573 i nn., delo 3, f. 148–65, delo 8, f. 174–8, g. 1651, delo 1b, f. 365–71, Malorossijskie gramoty, delo 28, f. 2, Malorossijskie dela g. 1648, delo 4, f. 10–2 i nn., delo 27, f. 1–2, Grečeskie dela, g. 1649, delo 7, f. 1 i nn.; Lvivska Biblioteka filial AN USRR, Fond Ossolińskich, nr 113, s. 832–4, 920–1, nr 189 (diariusz Golińskiego), passim (mikrofilm w Ossolineum) nr 196 s. 239–48, 262–8, nr 204 s. 130–41, 142–3, nr 221 s. 90–3, 93, nr 225, passim, nr 231 s. 160–1, 146–8, 175–6, nr 1453 s. 267–9, 273–6, nr 5769, f. 489–91; Arch. Uniw. Warsz.: Świtalski Z., Poselstwo K-a do Moskwy 1647, W. 1960 (mszp.).
Zbigniew Wójcik